trabzonun maçka ilçesinin altındere köyü sınırları içinde, altındere vadisine hakim karadağın eteklerinde sarp bir kayalık üzerine kurulmuş olan sumela manastırı, halk arasında meryem ana adı ile anılır. vadiden yaklaşık 300 metre yükseklikte bulunan yapı, bu konumuyla manastırların şehir dışında, ormanlarda, mağara ve su kenarlarında kurulma geleneğini sürdürmüştür.

meryem ana adına kurulan manastırın sumela adını siyah anlamına gelen melas sözcüğünden aldığı söylenmektedir. bu ismin manastırın kurulduğu koyu renkli karadağlardan geldiği düşünülmekte ise de, sumela kelimesi buradaki meryem tasvirinin siyah rengine bağlanabilmektedir. ünlü tarihçi j.p.fallmerayerin de (1790-1861) yılında buraya geldiğinde dikkatini çektiği gibi renginin koyu, hata teşhis edilemeyecek derecede siyah oluşu bu adın esasının teşkil etmiş olması mümkündür. gürcü resim sanatında, xıı.yüzyılda sanat aleminde siyah madonna ismi altında tanınan bir takım meryem ikonlarının yapıldığı ve yayıldığı bilinir.

buranın başlıca gelir kaynağı olan bir meryem ana resminin eksikliğine ve mucizeler yarattığına halkı inandırmak böylece onun değerini büyütmek için uydurulduğu kolayca sezilen rivayete göre, güya bu resim, isanın havarilerinden lukas tarafından yapılmış. lukasın terekesinden atinaya geçmiş fakat theodosius devrinde, 4.yüzyılda resim kendiliğinden buradan ayrılmak istemiş, bir gün melekler tarafından gökte uçurularak trabzon dağlarındaki bu kovuğa getirilip bir taşın üzerine bırakılmıştır. tam bu sıralarda atinadan trabzona gelen barnabas ve sophronios adlarında iki keşiş de bu ücra dağın ıssız yamacında bu resmi bulmuşlar ve burada anakaya kilisesini inşa ettirmişlerdir. 6.yüzyılda imparator justinianusun manastırın onarılarak genişletilmesini istemesi üzerine generallerinden belisarios tarafından tamir edildiği de söylenmektedir. yine başka bir efsaneye göre, büyük bir kasırga sırasında meryemin yardımı ile canını kurtaran ııı.alesios burasını yeni bir tesis halinde inşa ettirmiş, zengin vakıflar bağışlamış bir khrysobullos yeni bir ferman ile de bu vakıflarını sağlam esaslara bağlamıştır.