kara kitap yayımlandığında doğanlar şimdi yirmi beş yaşındalar. o günlerde genç olanlar ise orta yaşı geçti, geçiyor. yirmi beşinci yılı için yapılan özel baskı kara kitapı ilk defa okuyacak gençler için de, nicedir okunacaklar listesinde bekletenler için de güzel bir fırsat yarattı. ama asıl tadı yeniden okuyanlar çıkaracak. çünkü kara kitap tek okumayla üzerinden geçip gidebileceğiniz bir roman değil. bir çiçek dürbününü her sallayışta yeni şekillere bürünmesi gibi kara kitap da her okumada yeni hayaller, düşünceler açıyor önümüze. bu romanı hem bir an önce okumak hem de dönem dönem yeniden okumak gerek. size bunun için en az yirmi beş neden sıralayabilirim:
1
edebiyatımızda pek az roman tekrar okunacak güçte ve zenginliktedir. bu tür kitaplar hakkında konuşurken ilk okuduğumda
diye kurulur cümleler, çünkü aradan bir süre geçtikten sonra yeniden okuma isteği uyandırırlar, tüketilemezler. bunlara zaten klasik diyoruz. kara kitap türk edebiyatının klasiğidir ve calvinonun da dediği gibi klasikler, insanların, hiçbir zaman 'okuyorum demedikleri, genellikle 'yeniden okuyorum dedikleri kitaplardır. kara kitapı yeniden okumaya zaten ilk okumanın sonunda karar vermişsinizdir.
2
kara kitapın parçalı yapısı sadece yeni okumalar için değil seçilmiş okumalar için de elverişlidir. bir senfonide daha çok sevdiğiniz bölümünü tek başına dinleyebilmeniz gibi, kara kitapı da tadı damağınızda kalan bir bölümünden okuyabilirsiniz. bir gün boğazın suları çekildiği zamanda dolaşmak için, bir başka gün melih amcanın mankenler galerisini gezmek için alabilirsiniz elinize. bu defa önemli olan romanı kavrama çabası değil, kelimelerin zihninizde yarattığı büyüleyici resmi tekrar seyretme isteğidir.
3
kara kitap okurunu kendine hapsetmez, aksine başka okumalara yönlendirir. öncelikle doğunun büyük kültürüne açar. şart değildir ama kara kitaptan daha yoğun tat alabilmeniz için örneğin hüsn ü aşkı, mantıkut-tayrı da okumanız, binbir gece masalları ve muhayyelatı da elden geçirmeniz iyi olur. bu demektir ki, bu kitaplarla kuracağınız her okuma deneyimi dönüp dolaşıp yolunuzu yeniden kara kitapa getirecek, okumanızı tazeleyecektir.
4
bu anlamda kara kitap, türk romanının eve dönüşüdür. benim çok önemsediğim bir yönü de budur. kendisini muhayyelat yazarı aziz efendinin torunu olarak gören orhan pamuk, çağdaş romanı türkçenin yüzlerce yıllık hikâye geleneğine büyük bir ustalıkla bağlar. kara kitaptan sonra romancılar dededen kalma sandığı karıştırmaya daha büyük bir cesaret gösterdiler. bu dönüştürücü gücü bile kara kitapı edebiyatımızın en önemli romanlarından biri yapmaya yeter. kitabını, new yorkta bir üniversite kütüphanesinde mesneviyi, hüsn ü aşkı ve benzerlerini okurken kurgulayan pamuk, kendisinden yaklaşık yüz yıl önce paris kütüphanelerinde divan şiirini keşfeden yahya kemal gibi geleneksel hikâyeyi keşfetmiş ve yine onun şiire yaptığı gibi bu kaynağı yenileyerek türk romanında bir dönem başlatmıştır.
5
kara kitap, hikâyeye övgüdür. nâmık kemal ve ahmet midhatların pozitivist batı romanını yerleştirmek için anlatı dünyasından söküp atmak istedikleri geleneksel hikâyeye itibarını iade eden ilk edebi metindir. gerçekçi ve öğretici olmaya şartlanmış romancıların güdümündeki okur için büyülü bir bahçeye çıkmak gibidir. içinden atamadığı olağanüstü hikâye dinleme ihtiyacını yüksek edebiyat içinde rahatça giderebilen okur, suçluluk duygusundan da arınır böylece. bunun içindir ki sonunu bildiğimiz halde tekrarlatmaktan bıkmadığımız çocukluk masalları gibi, satır satır bildiğimiz kara kitapı da okumaktan bıkmayız.
6
kara kitap çıktığı günlerde yazarı sık sık okumak ile panayır ve eğlence kelimeleri arasında ilişki kurmuş olabilir ama çok da kulak asmamak gerek söylediklerine. uzun okuma yolculuğunun sonunda sadece iyi edebiyatın hazzıyla dolmayacak, aynı zamanda yaşadığınız topluma ve kendinize dair nice durum üzerine düşüncelere dalacaksınız. kara kitapı okumak, hayata dair sorular uyandıran bir sürece katılmaktır. pamukun bütün kitaplarında ama öncelikle kara kitapta kurcaladığı konular arasında, doğu batı kültürlerinin bir karmaşa içinde gündelik hayatımıza yansıması da vardır. bu tür sorunlar çağlar içinde bizimle birlikte yol aldıkça, kara kitap da yeniden okunabilme potansiyelini koruyacaktır.
7
kara kitap, okurunu sadece doğunun değil dünya kültürünün büyük anlatıları arasında da dolaştırır. attardan dostoyevskiye, şeyh galibden danteye kadar dünyanın edebiyat denilen ortak bir coğrafyası olduğunu hatırlatan kara kitapı bu özel coğrafyanın defalarca dolaşabileceğiniz zenginlikteki bir ülkesi gibi de düşünebilirsiniz.
8
kara kitap için kullanılabilecek bir niteleme de büyük romandır. büyük roman dediğimde, yazıldığı edebiyatta romanı dönüştüren, ele aldığı konuya yeni bir boyut kazandıran, ait olduğu dilin anlatım olanaklarını geliştiren, yararlandığı kültürel kaynakları yeni bir işleyişle güncelleyen, farklı dillerin edebi metinleriyle konuşan, çok katmanlı kitapları düşünüyorum. bu romanlar aynı zamanda yazarın edebiyatçı kimliğinin de damgası olurlar. bana göre huzur ve tutunamayanlardan sonra kara kitap da türkçenin daima başucunda duracak büyük romanlarından biridir.
9
kara kitap, anlattığı ile anlatma biçimi arasındaki eşsiz uyumla da ayrı bir okuma tadı verir. pamukun paramparça, grotesk ve karanlık bir dünyada çıkış yolu arayan bireyi anlatırken kurduğu parçalı yapı, dolambaçlı dil ve kapalı atmosfer göz kamaştırıcıdır. geçmişle güncelin arasına sıkışmış istanbul sokaklarını arşınlayan galibin yaşadığı kültürel kimlik ve varoluşsal anlam sorunları aslında tam da türkiyenin ruhunu yansıtmaktadır. içerik, dil ve kurgudaki bu çarpıcı bütünleşmeleri zevkle tatmak için dahi kitap tekrar tekrar okunabilir.
10
kara kitapın çok katmanlı yapısı tek okumayla ele geçirilemeyecek kadar zengindir. en dikkatli okurlar bile kışkırtıcı bir kazı alanı gibi önünde duran metni yeniden dolaşma ihtiyacı duyarlar. bu defa suları çekilmiş boğazın dibindeki balçıkta yürürcesine dikkatle yol alınmalıdır. zamanın adeta fantastik bir dizilişle yan yana getirdiği değerli, bayağı, eski, yeni yığın yığın nesnenin arasındaki bağları nasıl ustaca gösteriyorsa yazar, okur da romandaki bütün unsurların birbiriyle ilişkisini aynı dikkatle görebilmeli, yorumlayabilmelidir. bu da ancak yazma sürecinde metni defalarca kurup bozan yazar gibi, okurun da gözünü kara kitap üzerinden defalarca geçirerek edineceği bir okuma ustalığı gerektirir.
11
bütün büyük romanlar böyledir ama kara kitapın iyi okuru yazara dönüştüren gücü üzerinde de ayrıca durmak gerekir. okumanın yazmak kadar ciddi bir eylem olduğunu ve güçlü yazarların ancak büyük okurlardan çıkabileceğini kanıtlayan kara kitapı okuduktan sonra kaleme sarılan yazarlar, ilerisi için iyi bir araştırma konusudur. kara kitap bu yönüyle bir yaratıcı yazarlık kursuna benzer ve iyi yazmak için iyi kitapları tekrar tekrar okumak gerektiğini söyleyenlerin her zaman liste başında yer alacaktır.
12
kara kitap okuruna zevk verir, düşündürür, yetiştirir ama sevecen bir metin değildir hiç. adı gibi karanlıktır. metnin merkezini hemen kavramaya hevesli okuru oynak ve akışkan yapısıyla tedirgin edebilir. bir kısım okur ise cıva gibi başka tarafa kaydıkça kendisini de peşinden sürükleyen bu belirsizliğin ardında sürüklenmekten keyif duyacaktır. bu anlamda kara kitap okurunu klasik bir sona ulaştırmaz, kurduğu labirentten çıkarmaz ama daha değerli bir kazanç sağlar sonunda. okur, mantıkut-tayrın kuşları gibi onca gayreti boşuna göstermemiş olduğunu anlar. kısacası kara kitap, menzili olmadığını bildiğiniz halde tekrar çıkmaya can atacağınız maceralı bir yolculuğa benzer.
13
buna göre (ve bana göre) kara kitapın okuruna hayatla ilgili fısıldadığı en etkileyici cümle romanın sonundadır: tek teselli yazıdır. orhan pamuk, yazarak o teselliye ne kadar yaklaşmışsa biz de okuyarak onunla aynı çizgiye çıkar, bize sunduğu teselliden payımızı alırız. sadece bu teselli payı bile kara kitapı tekrar okutacak güçtedir. hayat kafanızı karıştığında bir köşeye çekilip neyse ki iyi kitaplar var, yazı var, edebiyat var demek için de yeniden okunabilir kara kitap.
14
bu madde biraz seçmeci olacak ama doğrusu da budur: kara kitapı en çok istanbul tutkunları sevmiştir, sevecektir. merkezine bir şehri yerleştiren romanların sayılı iyi örneklerindendir kara kitap. şehirle romanın yapısı arasındaki benzerlik ise hayranlık verir. istanbulun dolambaçlı, sürprizli, nerede çıkmaza dönüşeceği, nerede birden bire ana yola bağlanacağı bilinmeyen ara yollarında dolaşır gibi okursunuz kitabı. okumak bir yürüyüşe dönüşür kara kitapta. her şeye rağmen büyüleyici istanbulu arşınlamaktan nasıl bıkmazsak kimi yerde istanbul gibi zorlayıcı bir metne dönüşen kara kitapı da tekrar tekrar okumaktan bıkmayız.
15
söz konusu istanbul ise kara kitapı yeniden okumak için bir başka önemli neden pamukun şehirle kurduğu ilişkiyi anlattığı kitabı olacaktır. kara kitaptan sonra yayımlanan istanbul/hatıralar ve şehirde pamuk, istanbulun kişiliğinde ve edebiyatındaki etkisini uzun uzun anlatır. bu demektir ki kara kitap, bu kitapla arasındaki bağları keşfetmek için de ayrıca okunmalıdır.
16
ve bu ikili etkileşim, doğrudan doğruya huzur ile beş şehir arasındaki ilişkiyi düşündürüyor bana. kara kitap bağlamında tanpınar ve pamukun anlattığı istanbulları karşılaştırmak da çoğu edebiyat tutkununun aslında tadını çoktan çıkardığı bir başka okuma deneyimi olacaktır.
17
tanpınar demişken listeye bu konuda iki madde daha eklemek isterim, çünkü bana göre pamukun tanpınarla nasıl konuştuğunun izini sürebilmek için kara kitapın kilit metni saydığım boğazın suları çekildiği zaman adlı köşe yazısı ile tanpınarın lodosa sise ve lüfere dair adlı gazete yazısını karşılıklı okumak gerek. türkçede boğaz için yazılmış en etkileyici metinlerden olan bu iki yazıda tanpınarın renkli, aydınlık boğazı pamukun kaleminde ışıkları söndürülmüş, suyu çekilmiş bir çamur yığınına dönüşür. bizi bir aynanın sırlı yüzü ile karanlık arka yüzeyi arasında bırakan bu iki metin, yazarların benzer ve farklı yönlerini yorumlamak için çok verimli bir fırsat yaratır.
18
kara kitapı huzurla birlikte yeniden okuma isteği uyandıran bir başka tema, aynı şekilde bir zıtlık ilişkisine dayanır. öyle sanıyorum ki birbirinden bu kadar farklı söyleyişlerle bu kadar derinden konuşan iki roman daha yoktur türkçede. pamuk, kara kitapta tanpınarın istanbul'unu kendi çağına, diline, edebiyat anlayışına büyük bir özgünlükle çevirmiştir. mümtazla galib arasındaki benzerlik ile hüsn ü aşkı kullanma yöntemleri bile başlı başına bir inceleme konusu olacak kadar önemlidir. ama asıl dikkate değer olan, kara kitapın mümtazdaki bütünlük ve saflık arayışına kapkara bir cevap vermesidir. kara kitap, kişinin ne yaparsa yapsın tamlığa ve saflığa kavuşamayacağını söyler. huzurun sonunda mümtazın bir kabus gibi fark ettiği, hayatın paramparça ve karmaşık bir süreç olduğu gerçeği kara kitapta gelip tam kalbine yerleşir galibin.
19
kara kitapı yeniden okumanız için bir neden de edebiyat sosyolojisiyle ilgilidir. türk edebiyatında pek az roman edebiyat çevrelerini birbirine katacak kadar geniş çaplı bir tartışmanın konusu olmuştur. bu tartışma metinlerinden ayrı bir kitap yayımlandığını da düşünürsek, kara kitapa kayıtsız kalmak imkansızlaşır. romanı bir defa kendiniz için okuduysanız, bir defa da hakkındaki eleştirileri yeniden gözden geçirmek için okumalısınız demektir.
20
kara kitap tartışmalarının önemli bir ekseni postmodernizmdir. yazarı ister kabul etsin, ister çoğunlukla yaptığı gibi reddetsin, kara kitap, çağın etkin edebiyat kuramı postmodernizmin içinden yazılmıştır ve bu kuramı türkçede örnekleyen en yetkin romanlardan biridir. üstelik kitapta borgesin, calvinonun, amerikan postmodernizminin de etkisi olduğunu bizzat yazarın kendisi söyler. kara kitapı postmodern tekniklerin nasıl kullanıldığını usta işi bir örnek üzerinden görmek için de tekrar elinize alabilirsiniz.
21
bir dilde bu tür romanlar ancak birkaç tane yazılabilir desem abartmış olmam sanırım. yazarı dahi kara kitapı nasıl kaleme aldığına şaşırır bazen. belki de kitabın başarısının sırrı da bu. kitabı yazarken ne yaptığım bana da karanlıktı. hâlâ da öyle diyor pamuk. hiç kuşkusuz türk edebiyatının ağır yazarlarından /tezli romanlarından sıkılmış okuru için kara kitapı çekici kılan noktalardan biri de pamukun kitabıyla kurduğu bu ilişki biçimi olsa gerektir.
22
kara kitap, pamuk külliyatının kara kutusudur, bizzat yazarının kendi sesimi bulduğum romanım dediği kitaptır. kara kitapı bütün romanlarını birbirine bağlayan 'kilit taşına da benzetebiliriz. her büyük romancının kendisini temsil eden sesini, üslubunu, dünyasını yansıtan böyle tipik bir romanı vardır. pamuk ilk romanından itibaren dokuz roman boyunca aynı temaları çoğaltarak, derinleştirerek yazmaktadır ve kara kitap giderek genişleyen bu yapının temel direğidir. demem o ki, orhan pamuk okudum diyebilmek için, başka ne okumuş olursanız olun, kara kitapı mutlaka ve hatta yeniden okumalısınız. daha doğrusu her yeni orhan pamuk kitabında dönüp tekrar kara kitapa da bakmalısınız.
23
sadece romanları değil, pamukun saf ve düşünceli romancı adlı kitabını da daha iyi anlamak için tekrar okunabilir kara kitap. yazarın roman türünde neyi neden nasıl yaptığını açık seçik gösteren bu metnin kılavuzluğunda kara kitap biraz daha aydınlanacaktır. saf ve düşünceli romancıda bizi mutfağına sokan pamuk, özellikle romanlarla teorik açıdan ilgilenenlerin kara kitapdan alacağı zevki ikiye katlayacaktır.
24
kara kitapı yeniden okumanız için çok keyifli bir neden daha var: darmin hadzibegoviçin hazırladığı kara kitapın sırları. neleri kaçırdığınızı, nelerin farkına vararak, tadını çıkara çıkara okuduğunuzu görmek için önce kara kitapın sırlarını ardından kara kitapı yeniden okumak gerekir. tıpkı dvdlerdeki film arkasının filmi yeniden izleme isteği uyandırması gibi, romanın nasıl oluştuğunu anlatan bu çalışma da okuru yeniden kara kitapa döndürecek ilginç bilgilerle doludur.
25
kara kitapı okumak veya yeniden okumak için belki de en temel neden, orhan pamuka niçin nobel ödülü verildiğini anlamak olacaktır. ödül gerekçesi sanki sadece kara kitap düşünülerek kurulmuş gibidir. şehrin melankolik ruhunun izlerini sürerken birbirleriyle çatışan ve iç içe geçen kültürlerin yeni simgelerini bulmuştur cümlesinin pamuk külliyatındaki tam karşılığı kara kitaptır. romanı benim gibi çok sevebilir ya da sadece beğenebilirsiniz ama her insaflı okur, kara kitapı elinden bıraktıktan sonra pamuka gelişigüzel yöneltilen eleştirilerin önünde taş gibi bir metnin durduğunu ve edebiyat dışı ölçütlerle bu gerçeğin değiştirilemeyeceğini görecektir.
*
porter
freddiekahlo
xalo